Antik ve İslami dönemlerde önemli bir yerleşim merkezi olan Cizre'nin tarih sahnesinde ilk kez M.Ö. 10. Yüzyılda adını duyurduğu ortaya çıktı. Bilinen adları arasında Kumme (Kumaha, Kummuh, veya Qumaha, Qumenu) olan bu krallık, M.Ö. 10. yüzyılda Musul ile beraber o dönemin uygarlık merkezlerinden biriydi.
M.Ö. 2000 yılından başlayarak, Babil, Araplar, Asurlular, Medler, Kürtler, Persler, Selevkos ve Sasanilerin hakimiyet sahasına giren Cizre, İslamiyetin bölgeye gelmesiyle birlikte Emevi ve Abbasilere tabi oldu. Büyük Selçuklular'ın da eline geçen şehir, 1627 yılında Osmanlı İmparatorluğu'nun kontrolüne girdi. Önce Diyarbakır Sancak Beyliği'ne bağlı olan Cizre beyliği, daha sonra 1841 yılında Musul'a bağlandı.
Milli mücadele döneminde Cizre'nin gösterdiği büyük başarılar, işgal girişimini geri çevirmeyi başaran halkın direnişi sayesinde Fransızların eline geçmekteydi. İslamın yayılmasıyla Cizre ismi değişerek Cezire, yani "yarımada" anlamına geldi. Cumhuriyet döneminde ufak bir düzeltmeyle ismi Cizre olarak kabul edildi. Cizre, 16 Mayıs 1990 tarih ve 3647 sayılı yasa ile Şırnak iline bağlandı.
Şırnak ve Cizre'nin Tarih Sahnesindeki Değişimi
Şırnak bölgesi, Cizre'nin önemli bir merkez olduğu 993 yılında Mervanilerin kontrolüne geçti. Mervaniler, Selçuklular, Zengiler, Eyyübiler döneminde de Cizre, Musul Atabeklerine ve Diyarbekir emirlerine bağlı bir yerleşim birimi oldu. Ancak, bölge, iç işlerinde bağımsız bir derebeylik görünümündeydi. Selçuklu Sultanı Alparslan'ın 1071 yılında bölgeye girişiyle Mervaniler, Selçuklulara tabi oldu. Ardından, 1085 yılında Selçuklu komutanlarından Fahrüddevle, Diyarbekir ve Cizre'yi ele geçirerek Mervani emirliğine son verdi.
Mervaniler döneminden sonra Şırnak bölgesi birçok kez el değiştirdi ve sırasıyla Musul Atabegi Çökürmüş, Zengiler, Eyübiler ve Artukluların yönetimine geçti. XIII. yüzyılın ikinci çeyreğinde bölgede yeni güçler ortaya çıktı ve Harizmliler ve Moğolların yağma hareketleri sonrasında 1400'lü yıllarda Akkoyunlularla Karakoyunlular arasında çatışmalar çıktı. 1508'de Akkoyunlular'ın varlığına son veren Safeviler, bölgede hakimiyet kurarak egemenliklerini ilan ettiler.
Cizre'nin tarih boyunca kullanılan eski isimleri:
Gazarta: Bu, Cizre'nin antik dönemlerdeki muhtemel isimlerinden biridir ve tarihi kaynaklarda geçmektedir.
Gazartaş: Gazartaş da antik dönemlerde Cizre'nin adı olarak kullanılmış olabilir.
Gazeriye: Osmanlı İmparatorluğu döneminde şehrin ismi Gazeriye olarak anılmıştır.
Cezire-i İslam: Osmanlı İmparatorluğu'nun yönetimi altında, Cizre'nin ismi "Cezire-i İslam" olarak da bilinirdi.
Jazirat ibn 'Umar: Arapça'da Cizre için kullanılan bir isimdir.
Cizre-i Kürdistan: 20. yüzyılın sonlarından itibaren, Kürt nüfusunun yoğun olduğu bir bölge olarak Cizre için kullanılan bir adlandırma.
